Số lượng tài khoản nhà đầu tư cá nhân trong nước đã tăng rất mạnh kể từ sau giai đoạn dịch bệnh Covid-19 bùng phát tại Việt Nam. Tính đến hết tháng 3-2024, nhóm nhà đầu tư này đã đạt tới hơn 7,6 triệu tài khoản, tăng gấp 3 lần so với tháng 3-2020 và chiếm đến 99,2% tổng số lượng tài khoản đầu tư trên thị trường, theo dữ liệu từ Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ chứng khoán Việt Nam (VSDC). Bên cạnh đó, giao dịch của các nhà đầu tư cá nhân cũng chiếm khoảng 90% thanh khoản thị trường1.
Chiếm tỷ trọng lớn nhưng các nhà đầu tư cá nhân thường bị ảnh hưởng rất nhiều về mặt tâm lý trong quá trình mua bán cổ phiếu. Khi thị trường tăng mạnh, các nhà đầu tư cá nhân sẽ có tâm lý hứng phấn quá đà, sợ lỡ mất cơ hội kiếm lời và mua cổ phiếu bằng mọi giá, bất chấp việc giá cổ phiếu đã quá cao so với định giá hay khi thị trường đã xuất hiện những thông tin xấu.
Lúc thị trường bắt đầu giảm, tâm lý của nhà đầu tư ban đầu vẫn còn lạc quan, nhưng rồi khi thị trường giảm mạnh thêm, đi kèm với nhiều thông tin xấu, thì lập tức chuyển thành bi quan, thậm chí hoảng loạn, và bán cổ phiếu một cách vội vã.
Với việc nhà đầu tư cá nhân chiếm tỷ trọng lớn trên tổng số lượng nhà đầu tư và thanh khoản thị trường, diễn biến tâm lý của họ cũng được xem là một trong những nguyên nhân khiến thị trường chứng khoán biến động mạnh theo kiểu bất thường trong vài năm trở lại đây.
Lịch sử giao dịch gần đây cho thấy nhiều đợt thị trường biến động lớn, mà kết quả sau đó các nhà đầu tư cá nhân nhận bài học đắt giá là “mất tiền” đáng kể.
Ở giai đoạn dịch Covid-19 bùng phát vào năm 2020, bất chấp việc nền kinh tế bị ảnh hưởng nặng nề do đại dịch, chỉ số VN-Index đã tăng tới 230%, từ 659 điểm lên 1.522 điểm chỉ trong vòng chưa đầy 2 năm. Nhịp tăng này giúp chỉ số vượt đỉnh lịch sử 1.200 điểm đã tồn tại suốt nhiều năm, đồng thời lọt vào danh sách những thị trường chứng khoán tăng mạnh nhất trên thế giới.
Đầu năm 2022, khi thị trường chứng khoán đang giao dịch ở vùng trên 1.500 điểm, tâm lý nhà đầu tư vẫn rất hưng phấn với nhiều dự báo lạc quan đi cùng thông tin vĩ mô tốt. Thậm chí còn có dự báo rằng VN-Index sẽ tiến tới vùng 1.600-1.800 điểm trong năm 2022, khiến nhiều nhà đầu tư cá nhân đua nhau mua cổ phiếu vì sợ bỏ lỡ cơ hội.
Tuy nhiên, từ tháng 3-2022, thị trường bắt đầu xuất hiện nhiều thông tin xấu như Fed tăng lãi suất điều hành; sai phạm xảy ra tại FLC, Tân Hoàng Minh, Vạn Thịnh Phát, hay cuộc khủng hoảng trên thị trường trái phiếu… đã khiến các chỉ số giảm mạnh. Chỉ trong vòng 7 tháng, thị trường đã giảm hơn 40% từ vùng 1.524 điểm xuống còn 911 điểm.
Nhà đầu tư cá nhân sau đó đã “bán đổ bán tháo” cổ phiếu khi lo sợ những tín hiệu tiêu cực. Diễn biến này cũng từng xảy ra vào năm 2018, hệ quả chung là nhà đầu tư cá nhân thua lỗ nặng nề.
Ngoài ra, thị trường chứng khoán còn tồn tại tâm lý muốn giàu nhanh. Nhiều nhà đầu tư chạy theo những cổ phiếu có dấu hiệu bị làm giá như FLC, ROS, TGG, BII, API, APS… để mong kiếm lời thật nhanh. Cuối cũng, kết quả thu về là sự thua lỗ nặng nề khi lãnh đạo doanh nghiệp bị bắt và giá cổ phiếu giảm mạnh.
Như vậy, các nhà đầu tư cá nhân nên loại bỏ yếu tố tâm lý ra khỏi quá trình đầu tư chứng khoán của mình.
Đối với những nhà đầu tư không có nhiều thời gian để nghiên cứu và tìm hiểu về thị trường chứng khoán, họ nên lựa chọn ủy thác cho các quỹ đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp thông qua việc mua chứng chỉ quỹ. Các quỹ đầu tư chứng khoán này sẽ nghiên cứu thị trường và giao dịch theo đúng nguyên tắc của họ đã đặt ra. Từ đó, các giao dịch của quỹ sẽ gần như loại bỏ được các yếu tố tâm lý trong đầu tư chứng khoán.
Nếu muốn chủ động giao dịch, nhà đầu tư cần tích lũy kiến thức, kinh nghiệm để xây dựng phương pháp đầu tư hiệu quả. Nhà đầu tư nên bắt đầu giao dịch với số vốn nhỏ để thực hành và chỉ nên tăng vốn dần sau thời gian luyện tập để có tâm lý vững vàng.
Ngoài ra, nhà đầu tư nên ghi ra trước những hành động của mình cần làm trong ngày và trong tuần. Việc xem bảng giá cổ phiếu liên tục cũng dễ khiến cho tâm lý nhà đầu tư hoang mang. Do đó, nhà đầu tư chỉ xem bảng giá khi chuẩn bị có hành động giao dịch cổ phiếu, đồng thời trên bảng giá chỉ nên để hiển thị cổ phiếu trong danh mục, cổ phiếu theo dõi chuẩn bị mua và những cổ phiếu tác động tới xu hướng thị trường như VN30.
Cuối cùng là yếu tố thông tin, điều ảnh hưởng rất nhiều tới tâm lý. Nhà đầu tư chỉ nên theo dõi thông tin thị trường và doanh nghiệp trên các trang tin tức chính thống, thay vì chỉ tham khảo trên mạng xã hội. Đồng thời, nhà đầu tư cần phân tích, đánh giá thông tin, sau đó đưa ra dự báo về sự ảnh hưởng của các thông tin này lên thị trường và doanh nghiệp trong tương lai để có được sự chuẩn bị tâm lý tốt nhất cho những giao dịch.
Lê Xuân Huy - Chuyên gia đầu tư tài chính cá nhân