Kỳ vọng gỡ thẻ vàng trong tháng 12
Theo kế hoạch, đây là thời điểm đoàn thanh tra Uỷ ban châu Âu (EC) sang Việt Nam kiểm tra lần thứ 5 về “thẻ vàng” IUU trong chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định của Liên minh châu Âu (EU).
Năm 2017, Việt Nam chính thức bị EU áp thẻ vàng IUU do nhiều hạn chế trong quản lý khai thác thủy sản, gây lo ngại về đánh bắt bất hợp pháp và thiếu minh bạch trong truy xuất nguồn gốc.
Theo các đoàn kiểm tra của EU, thời điểm đó, Việt Nam vẫn còn tình trạng tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài, nhiều tàu chưa duy trì thiết bị giám sát hành trình (VMS), hệ thống đăng ký - cấp phép - nhật ký khai thác chưa đồng bộ và việc kiểm soát nguyên liệu đầu vào tại cảng còn lỏng lẻo.
Thẻ vàng IUU khiến uy tín của Việt Nam tại các thị trường nhập khẩu suy giảm rõ rệt. Các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu cũng chịu tác động lan tỏa khi nguồn nguyên liệu trong nước thiếu ổn định, buộc phải tăng nhập khẩu nguyên liệu với chi phí cao hơn, làm giảm khả năng cạnh tranh.
Từ năm 2017 đến nay, thủy sản khai thác của Việt Nam xuất khẩu sang EU giảm mạnh, nhiều lô hàng bị kiểm tra 100%, thời gian thông quan kéo dài, chi phí tăng 15-20%.
Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết, riêng năm 2024, có gần 10.000 lô hàng khai thác phải kiểm tra hồ sơ, trong đó hơn 50% bị giữ lại để xác minh truy xuất nguồn gốc, làm suy giảm niềm tin của đối tác quốc tế.
Tuy vậy, tình hình hiện đã cải thiện. Tính đến cuối tháng 10/2025, Việt Nam đã đăng ký và cập nhật thông tin cho 79.800 tàu cá, tương đương 99,8% số tàu cả nước lên cơ sở dữ liệu thủy sản quốc gia (VNFishbase).
Hơn 99% tàu từ 15m trở lên đã trang bị hệ thống VMS, giúp cơ quan quản lý theo dõi vị trí tàu theo thời gian thực và phát hiện nhanh các vi phạm. Các địa phương cũng siết chặt kiểm soát tàu ra - vào cảng, xử lý nghiêm vi phạm và đẩy mạnh số hóa dữ liệu nghề cá để đáp ứng yêu cầu IUU.
Tại Phiên họp lần thứ 23 Ban Chỉ đạo quốc gia về chống khai thác hải sản bất hợp pháp và không theo quy định ngày 25/11 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính yêu cầu các bộ, ngành kiên quyết nỗ lực gỡ bỏ IUU trong năm 2025 vì uy tín quốc gia và quyền lợi của người dân.
Bà Tô Thị Tường Lan, Phó tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết: “Các nhà nhập khẩu châu Âu rất thích hàng Việt Nam, họ có thể chờ đợi vài ba tháng để doanh nghiệp hoàn tất giấy xác nhận nguyên liệu thủy sản (SC). Điều này cho thấy uy tín và chất lượng sản phẩm của Việt Nam. Tuy nhiên, nếu để khách hàng chờ đợi quá lâu, lợi thế cạnh tranh sẽ mất dần”.
Bà Tường Lan kỳ vọng, với những nỗ lực hiện nay, Việt Nam có thể được gỡ thẻ vàng IUU ngay trong tháng 12 này.
Ba nhóm sản phẩm có lợi thế
Nếu thẻ vàng được gỡ và cánh cửa xuất khẩu vào EU rộng mở, bà Tường Lan đánh giá, có ba nhóm mặt hàng hưởng lợi.
Đầu tiên là cá tra - ngành có tiềm năng tăng trưởng lớn khi thị phần tại EU mới chiếm 8,4% tổng kim ngạch xuất khẩu cá tra của Việt Nam. Cá tra có lợi thế về chuỗi sản xuất khép kín, bảo đảm an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc. Đây cũng là ngành duy nhất ở Việt Nam được Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA) công nhận đạt tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và quản trị chuỗi tương đương Mỹ.
Thứ hai là tôm. Việt Nam hiện là nhà cung cấp tôm lớn thứ ba cho EU sau Ecuador và Ấn Độ, trong đó sản phẩm giá trị gia tăng chiếm hơn 50% kim ngạch xuất khẩu tôm vào thị trường này. Xu hướng nuôi tôm ứng dụng công nghệ cao đang lan rộng, giúp tăng năng suất, giảm chi phí và hạn chế tác động môi trường.
Nhóm tiềm năng thứ ba là cá ngừ. Việt Nam hiện đứng thứ bảy thế giới về xuất khẩu cá ngừ đóng hộp sang EU. Tuy nhiên, 9 tháng đầu năm nay, xuất khẩu cá ngừ sang thị trường này giảm 46% về khối lượng.
Chuẩn số hóa mới của EU: Cửa mở nhưng tiêu chuẩn cao hơn
Nếu Việt Nam được gỡ thẻ vàng IUU, đây sẽ là bước tiến tích cực sau 8 năm chờ đợi. Tuy nhiên, doanh nghiệp vẫn phải đối mặt với một rào cản mới: hệ thống kiểm soát thủy sản nhập khẩu theo quy định mới của EU, yêu cầu truy xuất nguồn gốc điện tử toàn chuỗi và đảm bảo tính bền vững, áp dụng từ 10/1/2026.
EU đang triển khai Quy định 2023/2842 - hệ thống kiểm soát mới đối với thủy sản nhập khẩu, chuyển từ hồ sơ giấy sang quản lý số, truy xuất nguồn gốc theo thời gian thực. Đây là một trong những thay đổi mạnh nhất của EU trong gần 15 năm qua đối với chuỗi cung ứng thủy sản toàn cầu.
VASEP khuyến nghị, các doanh nghiệp cần chủ động rà soát toàn bộ quy trình quản lý dữ liệu truy xuất, hạn chế tối đa lưu trữ thủ công phân tán. Việc áp dụng chuẩn nhận dạng toàn cầu, chuẩn hóa thông tin và số hóa dữ liệu sớm sẽ giúp tăng khả năng tương thích với hệ thống của EU, giảm rủi ro khi bị kiểm tra.
Mỗi năm, Việt Nam xuất khẩu hàng tỷ USD thủy sản vào EU; riêng năm 2025, VASEP dự báo kim ngạch đạt khoảng 1,2 tỷ USD. Đây là thị trường truyền thống và trọng điểm của nhiều doanh nghiệp lớn.
Tại Công ty cổ phần Tập đoàn Thủy sản Minh Phú (mã MPC), thị trường EU chiếm 11,4% doanh thu năm 2024; tỷ lệ này tại Công ty cổ phần Vĩnh Hoàn (mã VHC) khoảng 11%, tại Công ty cổ phần Nam Việt (mã ANV) khoảng 20%.
EU cũng giữ vai trò then chốt với Công ty cổ phần Thực phẩm Sao Ta (mã FMC) và Công ty cổ phần Camimex Group (mã CMX).
Những yêu cầu mới của EU tạo thêm áp lực nhưng đồng thời mở ra cơ hội cho nhóm doanh nghiệp có quy mô lớn, năng lực quản trị tốt, nguồn nguyên liệu minh bạch và nền tảng công nghệ đáp ứng tiêu chuẩn. Đây cũng là nhóm hưởng lợi khi thẻ vàng được gỡ bỏ nhờ khả năng mở rộng thị phần trong môi trường cạnh tranh khắt khe hơn.
Đánh giá triển vọng tăng trưởng ngành thủy sản thời gian tới, Agriseco cho rằng, doanh nghiệp vẫn phụ thuộc lớn vào các thị trường xuất khẩu chủ lực, nơi duy trì được mức tăng trưởng hai chữ số.
Trong bối cảnh lợi nhuận toàn ngành 9 tháng đầu năm 2025 phục hồi tích cực nhưng nhu cầu quốc tế năm tới còn khó đoán, việc tìm kiếm thị trường và dịch chuyển đơn hàng sẽ đóng vai trò quan trọng trong duy trì tăng trưởng.
Ngoài ra, chi phí thức ăn chăn nuôi có thể đã chạm đáy và sẽ đi lên; giá thủy sản nguyên liệu trong nước cũng tăng dần, ảnh hưởng đến lợi nhuận khối doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu. Do đó, những doanh nghiệp tự chủ con giống đầu vào sẽ có lợi nhuận ổn định và an toàn hơn để đầu tư.
Agriseco đánh giá cao Vĩnh Hoàn vì giảm dần sự phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc, duy trì tốt tiêu thụ nội địa và mở rộng xuất khẩu sang EU cùng nhiều thị trường khác.
Vĩnh Hoàn cũng có thể hưởng lợi khi cá rô phi Trung Quốc bị áp thuế cao tại Mỹ, để lại khoảng trống thị phần cho doanh nghiệp Việt. Cơ cấu sản phẩm của Vĩnh Hoàn ngày càng đa dạng, giảm phụ thuộc vào cá tra fillet - hiện chiếm khoảng 54% doanh thu.
Nam Việt cũng là điểm sáng, thuộc nhóm ít doanh nghiệp niêm yết xuất khẩu cá rô phi và đang hưởng lợi từ việc Trung Quốc giảm hiện diện tại Mỹ. Điều này giúp Công ty mở rộng thị phần, trong khi xu hướng tăng trưởng khả quan dự kiến duy trì trong nửa đầu năm 2026 nhờ giá bán tích cực so với cùng kỳ.
Kiều Trang