“Để mắt” trước hàng rào bảo hộ
Ngành thép Việt hiện có công suất thô gần 30 triệu tấn/năm, trở thành một quốc gia xuất khẩu thép lớn, với thị trường xuất khẩu trải rộng hơn 30 quốc gia trên toàn cầu. Doanh thu xuất khẩu sắt thép vượt hơn chục tỷ USD mỗi năm. Xuất khẩu nhiều, nên thép cũng là ngành đối mặt các vụ việc phòng vệ thương mại, hiện là ngành đứng đầu trong số các ngành hàng xuất khẩu bị khởi xướng điều tra nhiều nhất.
Theo dữ liệu của Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công thương) từ năm 2004 đến tháng 8/2025, ngành thép Việt đã phải đối mặt 86 vụ kiện phòng vệ thương mại từ các thị trường, chiếm hơn 30% tổng số vụ kiện liên quan tới hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam.
Những thị trường khởi kiện và áp thuế phòng vệ chủ yếu, gồm Mỹ, Malaysia, Thái Lan, Canada, EU, Mexico, Brazil… Gần đây, các quốc gia này còn tăng điều tra các vụ việc liên quan đến chống trợ cấp, chống lẩn tránh thuế để bảo vệ nền sản xuất trong nước. Riêng các vụ điều tra lẩn tránh thuế với thép Việt chủ yếu diễn ra ở thị trường Mỹ, liên quan đến cáo buộc sử dụng nguyên liệu thô từ các nước khác để lẩn tránh thuế phòng vệ thương mại, đặc biệt là thuế chống bán phá giá. Các sản phẩm bị điều tra gồm thép chống ăn mòn (CORE), thép tấm không gỉ và thép ống…. Năng lực sản xuất lớn, ngành thép đã thiết lập được hệ thống nhà mua hàng từ nhiều quốc gia, song trước chính sách thương mại thay đổi tại nhiều quốc gia, các doanh nghiệp phải “để mắt” nhiều hơn để giảm thiểu rủi ro trong thương mại quốc tế.
Bởi nhiều quốc gia nhập khẩu lớn cũng đang tiếp tục siết chặt công cụ bảo hộ ngành thép, đơn cử, từ năm 2026, EU sẽ áp dụng Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) đối với thép nhập khẩu, có thể cắt gần một nửa hạn ngạch và tăng thuế vượt hạn ngạch tới gần 50%. EU cũng là khu vực thị trường nhập khẩu thép Việt gần 2 tỷ USD/năm.
EU hiện bảo vệ ngành thép trong khối bằng cách áp giới hạn nhập khẩu với 26 loại thép và thuế 25% cho lượng vượt hạn ngạch. Tuy nhiên, nhập khẩu vẫn tăng đều qua từng năm dù nhu cầu giảm. Theo quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), các biện pháp hiện tại hết hiệu lực vào giữa năm 2026. Chính sách mới sẽ khiến thị phần thép nhập khẩu giảm xuống còn 15%.
Các nền kinh tế xuất khẩu thép hàng đầu vào khu vực này năm ngoái gồm Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ, Hàn Quốc, Việt Nam, Trung Quốc, Đài Loan và Ukraine.
Việc gia tăng các vụ việc điều tra phòng vệ thương mại đặt ra thách thức lớn cho các doanh nghiệp xuất khẩu, trong đó có các “ông lớn” như Tập đoàn Hoa Sen, Hòa Phát… Cùng với đó, doanh nghiệp không chỉ chịu thiệt hại về tài chính do việc bị áp thuế phòng vệ thương mại, mà còn đối diện với nguy cơ mất thị trường xuất khẩu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chuỗi cung ứng, việc làm và sự phát triển của ngành sản xuất.
Trong danh sách cảnh báo các mặt hàng có nguy cơ bị điều tra, áp dụng hoặc lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại từ các thị trường lớn như Mỹ, EU, Australia, Mexico… mà nhà chức trách công bố tháng 9/2025, tiếp tục cảnh báo nhiều sản phẩm thép của Việt Nam. Bao gồm, thép dẹt cán nguội, thép cán phẳng mạ hoặc tráng thiếc, thép phủ vật liệu hữu cơ… xuất khẩu sang EU; thép hình cán nóng; thép kết cấu rỗng xuất sang Australia; cáp thép dự ứng lực, thép cán nóng xuất sang Mexico; mặt bích bằng thép không gỉ; cáp thép dự ứng lực; thép các-bon chống ăn mòn; ống thép hộp và ống thép tròn xuất sang Mỹ; thép không gỉ cán nguội xuất sang Thái Lan…
Xây dựng “lá chắn phòng vệ”
Trước diễn biến của các chính sách bảo hộ dựng lên từ các thị trường lớn, hoạt động xuất khẩu thép từ đầu năm đến nay đối mặt với đà suy giảm đáng kể.
Nếu giai đoạn 2016-2024, xuất khẩu thép của Việt Nam tăng trưởng bình quân khoảng 19%/năm, trong đó, xuất khẩu thép thành phẩm tăng trưởng ở mức 17%/năm, tuy nhiên, với chính sách bảo hộ mạnh mẽ của Mỹ, Mexico, EU, Ấn Độ và nhiểu quốc gia nên 10 tháng năm 2025, xuất khẩu thép các loại của Việt Nam giảm mạnh, còn 8,58 triệu tấn, trị giá 5,64 tỷ USD, giảm 22,4% về lượng và giảm 29% về trị giá (tương ứng giảm 2,31 tỷ USD).
Với độ mở của nền kinh tế trên GDP lớn, ở mức 200%, hiện nằm trong nhóm 20 nền kinh tế có quy mô thương mại lớn nhất thế giới, nhưng đi cùng với đó, hàng hóa Việt Nam và ngành thép nói riêng đang phải đối mặt với áp lực gia tăng từ các biện pháp phòng vệ thương mại của các nước nhập khẩu.
Bà Nguyễn Hằng Nga (Cục Phòng vệ thương mại) nhấn mạnh, nâng cao năng lực ứng phó và xây dựng “lá chắn phòng vệ” là yêu cầu sống còn để doanh nghiệp duy trì thị trường xuất khẩu.
Đối diện với nguy cơ bị nước ngoài điều tra phòng vệ, nhà chức trách Việt Nam cũng lưu ý, các doanh nghiệp xuất khẩu cần đầu tư công nghệ, đổi mới quy trình sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm để tránh chỉ cạnh tranh về giá, vì cạnh tranh giá thấp dễ bị xem là bán phá giá. Doanh nghiệp phải đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, tránh phụ thuộc quá mức vào một vài thị trường hay một vài chủng loại sản phẩm, vì điều này làm tăng nguy cơ bị điều tra.
Cùng với đó, chủ động theo dõi diễn biến chính sách thương mại quốc tế, cập nhật sớm các vụ kiện, cảnh báo từ Cục Phòng vệ thương mại và các hiệp hội ngành nghề. Xây dựng hệ thống sổ sách, hồ sơ giao dịch xuất khẩu, hợp đồng, chứng từ xuất xứ rõ ràng, có thể truy xuất, vì khi bị điều tra bán phá giá, trợ cấp hoặc chống lẩn tránh thuế thì những chứng từ này là “bằng chứng” rất quan trọng. Khi có dấu hiệu hoặc chính thức bị khởi kiện, doanh nghiệp nên thuế tư vấn về pháp lý chuyên sâu, phối hợp với Hiệp hội Thép Việt Nam và cơ quan quản lý nhà nước để lập hồ sơ ứng phó, khiếu kiện hoặc yêu cầu rà soát lại biện pháp.
Thế Hải